هنرهاي چوبي

منبت

هنر كنده كاري نقوش به روي چوب را منبت گويند. قابل توجه‌است كه منبت مي‌تواند به صورت يك تكه يا چند تكه انجام شود هرگاه منبت كاري بر روي چوب بزرگ يك تكه انجام شود، منبت يك تكه و هرگاه منبت كاري بر روي تكه‌هاي كوچكي انجام شود، منبت چند تكه خواهد بود. منبت بر حسب نوع برجستگي كه در كار آن به وجود مي‌آيد به پنج دسته تقسيم مي‌گردد: منبت كم بر جسته، منبت نيم برجسته، منبت تمام برجسته، پيكره، قلم زني بر روي چوب

مواد اوليه

شامل: ۱- چوب‌هاي محكم و بدون گره كه براي اين منظور چوب‌هاي آبنوس، بقم، شمشاد، فوفل، عناب، و گردو و .... از همه مناسب تر هستند.
۲- عاج، صدف و استخوان

 روش كار

ابتدا طرح بر روي زمينه چوب منتقل مي‌شود و با بستن كار به گيره دستي هنرمند شروع به كار كرده و ابتدا خطوط محيطي طرح با مغار مشخص مي‌شود سپس بابرداشتن زمينه كار به صورت يكنواخت و به وسيله مغارهاي مختلف منبت كار روي چوب ادامه پيدا مي‌كند. پس از پايان كار منبت كاري، سطوح كار با سنباده بسيار نرم، صاف و صيقلي مي‌شود. در مرحله به سطح كار روغن با پلي استر زده مي‌شود تا چوب بر اثر مرور زمان ترك نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.

معرق

در دوران قبل از اسلام قطعات بزرگ چوبي به عنوان بخشي از ساختمان به كار مي‌رفته‌است. در اين دوره چوب به عنوان يكي از فراوان‌ترين مصالح طبيعي نقش مهمي در ساخت ابزار فني و كشاورزي و حتي وسايل خانگي ايفا مي‌كرده‌است. از دوره سلوكيان آثار چنداني در دست با همان شيوه معرق چوب كار مي‌شود، فقط زمينه طرح يا كار را به قطعه‌هاي پازل مانند بريده، در كنار هم مي‌چسبانند و سپس باز هم براي مراحل تكميلي به كارگاه رنگ فرستاده مي‌شود.
معرق زمينه آجري: با همان شيوه معرق زمينه چوب كار مي‌شود، فقط تفاوت كار در اين است كه زمينه طرح به صورت آجري بريده و در كنار هم چيده مي‌شود. آنگاه مراحل تكميلي را به صورت رايج طي مي‌كنند.
نازك بري در معرق: در اين شيوه از معرق، ابتدا قطعات طرح مورد نظر معرق بريده مي‌شود. آنگاه به وسيله اره مويي معمولي برش‌هاي بسيار ظريف و نزديك به هم در تمامي قسمت‌هاي طرح داده مي‌شود، برش‌هايي كه به فاصله‌هاي ميليمتري در كنار هم داده مي‌شود. سپس چوبهاي شكل داده شده در كنار هم بر روي زمينه‌اي از تخته روكش شده و غالباً بدون هيچ نوع تزئيني چسبانده مي‌شود.
معرق منبت: معرقي كه نقشهاي آن برجسته‌است معرق منبت گفته مي‌شود براي ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعه‌ها را مانند معرق مي‌برند و بعد آنها رابه طور مجزا به شيوه منبت كاري ساخت و ساز نموده، كنار يكديگر جفت و جور مي‌كنند. در پايان قطعه را رويزير كار در محل مربوط نصب مي‌كنند.

 مواد اوليه

براي معرق كاري، وجود انواع چوب با تنوع رنگي ضرورت دارد و در انتخاب چوب بايد مواردي چون استحكام و خشك بودن چوب و قابليت اره شدن و رنده شدن را در نظر گرفت. هم چنين از صدف، عاج، فلزات در معرق استفاده مي‌شود. --

 مراحل اجراي يك طرح معرق

تخته پشت كار را به اندازه طرح مورد نظر انتخاب كرده، به روي آن يك ورق از نايلون قرار مي‌دهند، انگاه طرح و نقشه مورد نظر را بر روي كاغذ آورده و به وسيله چسب مايع آن را بر روي تخته سه لايي مي‌چسبانند، پس از آن تكه‌هاي مختلف طرح با اره مويي بريده شده قطعات مختلف آن را به وسيله ميخ سايه بر روي تخته زمينه به طورموقت نصب مي‌كنند. آنگاه قطعات طرح را جداگانه بر روي چوب‌ها با رنگ‌هاي مورد نظر به وسيله همان ميخ سايه نصب كرده و روي چوب پيشكار قرار داده و به وسيله اره مويي دور طرح را روي تخته بريده و حال قطعه چوب بريده شده را در جاي خود مطابق نقشه روي تخته پيشكار به وسيله ميخ سايه موقتاً نصب مي‌كنند. بدين ترتيب با اين روش همه نقش‌هاي خرد شده را از رنگ‌هاي مختلف چوب، صدف و عاج تهيه و جايگزين مدل مي‌كنند. هنگامي كه تمام چوب‌هاي رنگي جايگزيني طرح اوليه شده، چسبي از سريشم و پودر امرا تهيه كرده و به وسيله انگشت سبابه روي تمام شيارهاي بين تكه‌هاي قرار مي‌دهند. به اين طريق تمام شيارهاي بين نقوش پر مي‌شود و قطعات به طور كامل به هم چسبيده و ثابت مي‌شود. دراين مرحله ميخ‌هاي سايه را از روي طرحها بر مي‌دارند و آنگاه نوبت به نايلوني مي‌رسد كه قبلاً در زير كار و روي تخته پشت كار قرار داده شده بود، آن را نيز برداشته و نقش‌هاي چسبيده شده را بر مي‌گردانند و پشت آنها را سمباده نرم مي‌زنند. در نتيجه چسب‌هايي كه از ميان شيارها به پشت كار نفوذ كرده، پاك مي‌شود. حال سطح تخته پشت كار را به وسيله كاردك به چسب گرم آغشته كرده، نقشه معرق شده را روي آن مي‌چسبانند و براي ثابت نگاه داشتن آن دو ميخ سنجاقي در بالا و پايين آن نصب مي‌كنند. در اين مرحله لايه‌اي از نايلون و قطعه‌اي از نمد يا پتوي ضخيم را روي نقشه معرق شده قرار داده تركيب فوق را در ميان دستگاه پرس گذاشته، تحت فشار مي‌دهند و بعد از گونيا كردن تابلو، اضلاع آن را رنده مي‌كنند. سطح تابلو رابه دليل متفاوت بودن ضخامت چوبهاي صنعتي، با ماشين سمباده مي‌سايند تا يكنواخت و صيقلي شود. حال محيط تابلو را به وسليه نوار چسب كاغذي به طريقي كه ۲ يا ۳ ميليمتر آن از سطح تابلو بالاتر قرار گيرد چسبانده مخلوط پلي استر آماده شده را به طور يكنواخت روي صفحه مورد نظر مي‌ريزند تا كاملاً سطح را بپوشاند. بعد از خشك شدن پلي استر به وسيله سمباده لرزان آن را مي‌سايند تا رنگ چوب از زير پلي استر ظاهر شود و مجدداً براي شفافيت بيشتر، قشري از پلي استر شفاف بر آن پاشيده و سمباده مي‌زنند. در پايان به وسيله دستگاه پرداخت و مواد جلا دهنده سطح كار را پرداخت مي‌كنند.

مشبك

هنر مشبك قدمتي ديرينه دارد. از زماني كه انسانهاي اوليه از غارنشيني به صحرا نشيني روي آوردند و از سنگ براي خود چهار ديواري ساختند، براي روشنايي داخل كلبه پنجره اي از پوست حيوان، چوب، برگ يا سنگي كه سوراخ سوراخ شده بود، تعبيه كردند. بدين ترتيب ضمن جلوگيري از ورود سرما تا حدي روشنايي كلبه را تامين كردند. كم كم اين سوراخ ها به اشكال هنري تبديل شد. امروزه آثار مشبك را بر درها،‌منابر،‌امام زاده ها، مساجد، ظروف فلزي و سفال، كه هنرمند به مهارت خاصي آن را مشبك كرده، فلز (آلومينيوم، مس، طلا، نقره)، چوب‌(انواع تخته سه لايي)، استخوان حيوانات (عاج، استخوان شتر،‌استخوان اسب)، چرم، سنگ پلاستيك، يونوليت، فرميكا، نئوپان و... مي توان مشاهده كرد.

مشبك بر دو نوع است :

1ـ يكپارچه وبدون استفاده ازچسب كه با كمي اتصال موقع برش ازهم جدا نمي شوند.
2ـ جدا جدا يعني قطعات جداگانه بريده مي شود و سپس روي پارچه يا تخته اي چسبانده مي شود كه آن را نازك كاري مي گويند.
نحوه اجراي كار مشبك ابتدا طرح مورد نظر را بر روي زمينه اصلي(چوب،فلز،چرم و غيره) كار مي چسبانند يا طرح را با كاربن روي زمينه منعكس مي كنند، پس از دقت نظر و بررسي جوانب امر و علامت گذاري روي طرح نقاطي را براي بريدن مشخص و نقطه شروع كار را با مته سوراخ مي كنند؛ سپس با اره مويي با كمانه مناسب نقاط و خطوط اضافي بريده شده و طرح اصلي يك تكه به صورت مشبك كامل در آيد...؛ پس از اتمام اره كاري و محكم كردن مشبك بريده شده روي زمينه(براي جلوگيري از شكسته شدن و ...)زوايد كار را زدوده و در پرداخت نهايي با استفاده از كاغذ سمباده نرم آن را سمباده كاري و صاف مي كنند،‌سپس براي جلوه و جلاي بيشتر با موادي مانند سيلر و كيلرو ... صيقل مي دهند. كارهاي تزئيني بعد ازآماده شدن قاب مي شود. مدت زمان اجراي كار مشبك چوب با پيچيدگي وظرافتهاي اوليه طرح ارتباط مستقيم دارد؛ گاه يك مشبك چوب تا يك سال وبيشتر نيز طول مي كشد.

انتقال طرح 

انتقال طرح روي چوب يا فلز به دو روش انجام مي شود: 1ـ طرح را روي كار مي چسبانند. از اين روش براي خطوط و نوشته ها و كارهاي خيلي ظريف استفاده مي شود. 2 ـ طرح را با كاربن روي تخته منتقل مي كنند. در انتقال طرح به روي چوب كار را از وسط شروع مي كنند و محلهاي زايد را سوراخ كرده، بتدريج به اطراف مي رسند. چون تخته صاف و صيقلي نيست بهتراست پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا كار به صورت يكپارچه در آيد.

طريقه انجام كار مشبك

ابزار اصلي كار، كمانه است. كمانه دو سر دارد. سري كه متصل به دسته است كه يك سراره را در آن قرار مي دهند. اره در قسمتهاي بالا و پايين بدون دنده است كه اين قسمتها بايد داخل كمانه قرار گيرند. طريقه قرار گرفتن اره بايد طوري باشد كه دنده ها به طرف جلو و از بالا به پايين باشد به اين معني كه اگر دست از پايين به بالا روي اره كشيده شود دنده هاي اره احساس شود. سر ديگر اره در قسمت بالاي كمانه قرار مي گيرد و محكم مي شود؛ اما كساني كه براي بار اول مشغول به كار مي شوند بايد دقت كنند كمانه به بدن بچسبد. بنابراين اره در محل ثابت است و تخته با كمك دست چپ در حركت مي باشد، مانند حالت پارچه و سوزن چرخ خياطي؛ براي اينكه هنر جويان به كار عادت كنند مي بايد روي تخته اي خطوط موازي را كشيده و به ترتيب خطوط را برش دهند. دقت شود كه برش كاملا روي خط انجام گيرد و دست هنرجو عمود باشد. با اين روش هم عيب كار برطرف و هم تجربه هنرجو زياد مي شود. براي جلوگيري از شكسته شدن اره در گوشه زواياي كار لازم است تخته را كم كم حركت داد تا محلي براي اره باز شود، ‌سپس به برش ادامه داد. قبل از استفاده از تخته بهتر است آن را در برابر نور خورشيد يا نور چراغ امتحان كرد كه لايه وسط آن خالي نباشد. در غير اينصورت زحمات هنرجو به هدر خواهد رفت. مرحله پايان كار سمباده زدن و دوختن مقوا و پارچه اي است كه روي آن كشيده شده است

منبع:

صنايع چوب وكاغذ و هنرهاي چوبي  
بيتوته